W dniu 27 lutego 2014 roku weszła w życie nowelizacja Ustawy o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, czyli o rekompensatach dla Zabużan. W części stanowi ona realizację orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, który uznał, że przewidziany przez dotychczasowe brzmienie ustawy wymóg zamieszkiwania przez właściciela w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest sprzeczny z Konstytucją. W tym zakresie nowelizacja zapewnia spadkobiercom byłych właścicieli możliwość wznowienia postępowania administracyjnego przed wojewodą w przypadku, gdy otrzymali oni odmowną decyzję z przyczyny niespełnienia wymogu zamieszkiwania na terenach położonych za Bugiem. Wniosek o wznowienie ww. terminu musi zostać złożony w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, a więc nie później niż w dniu 27 sierpnia 2014 roku.
Przy okazji wykonania wyroku Trybunału Konstytucyjnego ustawodawca stworzył dodatkową możliwość dla osób, które w ogóle nie wystąpiły z wnioskiem o odszkodowanie. Mogą one wnieść o potwierdzenie prawa do rekompensaty, jeżeli wykażą, że na ocenę spełnienia przez nie wymogu zamieszkiwania w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium RP mają wpływ zmiany dokonane nowelizacją. Zapis ten oznacza, że istnieje możliwość złożenia wniosku, w przypadku gdy wnioskodawca wykaże, że pozostawał w uzasadnionym przekonaniu, że były właściciel nie zamieszkiwał w dniu 1 września 1939 roku na terenach zabużańskich. Podkreślić bowiem należy, iż to przekonanie należy oceniać według stanu prawnego obowiązującego do dnia 31 grudnia 2008 roku, a więc gdy jeszcze istniał wymóg zamieszkiwania na byłym terytorium RP. Dla oceny istotny jest stan wiedzy wnioskodawcy sprzed 31 grudnia 2008 roku. Tym samym jeśli później posiadł on dokumenty potwierdzające wniosek przeciwny, to pozostaje to obojętne dla sprawy.
W celu wykazania powyższej okoliczności należy przedłożyć dowody potwierdzające zamieszkiwanie przez byłego właściciela na terytorium obejmującym obecne granice RP. Konieczne jest przeprowadzenie kwerendy w archiwach zarówno polskich, jak i ukraińskich. Celem poszukiwań są dane dotyczące miejsca zamieszkania znajdujące się w szczególności w księgach wieczystych i ewidencji ludności. Zważywszy na aktualną sytuację polityczną na Ukrainie, a także długotrwałość realizacji wniosków, istotne jest niezwlekanie z rozpoczęciem poszukiwań, tak aby zdążyć pozyskać niezbędne informacje przed końcem sierpnia 2014 roku.
Zgodnie z treścią znowelizowanej ustawy dopuszcza ona możliwość ustalenia miejsca zamieszkania właściciela nieruchomości na byłym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie następujących przepisów:
- art. 3 ustawy z dnia 2 sierpnia 1926 roku o prawie właściwym dla stosunków prywatnych wewnętrznych (Dz. U. Nr 101, poz. 580),
- art. 24 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1932 roku, Nr 112, poz. 934),
- § 3-10 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 23 maja 1934 r. wydanego w porozumieniu z Ministrem Skarbu co do § 2 ust. 3-5, z Ministrem Spraw Wojskowych co do §§ 20, 21, 22, 24 ust. 3, § 49 ust. 1 i 2, § 55 i § 56 oraz z Ministrem Spraw Zagranicznych co do § 18 ust. 1 i 2, § 51 i § 55, o meldunkach i księgach ludności (Dz. U. Nr 54, poz. 489).
Co istotne, wymienione wyżej przepisy, w przeciwieństwie do obowiązującego obecnie Kodeksu cywilnego, dopuszczały posiadanie kilku miejsc zamieszkania – jednego głównego oraz dowolnej liczby dodatkowych. Do tej pory, osoba wnioskująca o potwierdzenie jej prawa do rekompensaty musiała wykazać, że właściciel nieruchomości miał na byłym terytorium RP miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 Kc. Problem mieli ci wnioskodawcy, których przodkowie jeszcze przed wybuchem II Wojny Światowej opuścili Kresy np. w związku z pracą, albowiem w takiej sytuacji były one uznawane za osoby nie zamieszkujące w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium RP. Obecnie możliwe jest wykazanie, że mimo iż spadkodawca wnioskodawcy przeniósł się na powojenne terytorium RP, gdzie miał główne miejsce zamieszkania, na Kresach miał jeszcze jedno, dodatkowe.
Z uwagi na treść nowelizacji ustawy stanowiącej, iż osoby, które nie złożyły wniosku w terminie, mogą wystąpić o potwierdzenie prawa do rekompensaty, jeżeli wykażą, że na ocenę spełnienia przez nie wymogu zamieszkiwania w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mają wpływ zmiany dokonane ustawą z dnia 12 grudnia 2013 roku, należy wykazać, iż były właściciel w dniu 1 września 1939 roku miał główne miejsce zamieszkania na obecnym terytorium RP, a dodatkowe na Kresach.
Ww. akty definiują miejsce zamieszkania w różny sposób, jako miejsce, gdzie obywatel mieszka z zamiarem stałego pobytu (ustawa powołana w pkt 1), jako miejscowość, w której pozwany przebywa z zamiarem stałego pobytu (ustawa powołana w pkt 2). Z kolei rozporządzenie wymienione w pkt 3 stanowi, iż za miejsce zamieszkania osoby, zwykle mieszkającej w dwóch lub więcej miejscowościach, będzie uważana stosownie do okoliczności jedna z tych miejscowości, a mianowicie ta, w której osoba interesowana posiada siedzibę główną, lub w której wykonywa główny swój zawód lub urząd, lub gdzie znajduje się jej majętność albo – o ile chodzi o małoletnich i niewłasnowolnych – gdzie znajduje się ich prawne miejsce zamieszkania. Przy czym za główne miejsce zamieszkania uznać należy to, w którym skupiał się główny i przeważający zakres działalności konkretnej osoby, ale co istotne w dniu 1 września 1939 roku. Oznacza to, że jeśli zdoła się wykazać, że nawet kilka dni przed wybuchem Wojny osoby ta wyjechała poza Ukrainę, to docelowe miejsce podróży będzie miejscem zamieszkania.
Poza wykazaniem ww. okoliczności do wniosku należy dołączyć dowody, które świadczą o pozostawieniu nieruchomości poza obecnymi granicami RP oraz o rodzaju i powierzchni tych nieruchomości. Nadto, należy wykazać posiadanie przez byłego właściciela polskiego obywatelstwa. W przypadku przedłożenia kompletu dokumentów wojewoda wydaje postanowienie, w którym wzywa do złożenia operatu szacunkowego określającego wartość pozostawionych nieruchomości. Operat ten jest przygotowywany przez polskiego rzeczoznawcę na koszt wnioskodawcy. Co istotne, na postanowienie to nie przysługuje zażalenie, a w przypadku woli kwestionowania jego treści, można uczynić to dopiero przy odwołaniu od decyzji. Rekompensata wypłacana jest w formie pieniężnej lub w formie nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa i wynosi 20% wartości pozostawionych nieruchomości. Jeśli chodzi o formę niepieniężną rekompensaty, to uzyskanie jej wymaga zaangażowania osoby zainteresowanej, która musi przystąpić do przetargu na sprzedaż nieruchomości Skarbu Państwa i dopiero po jego wygraniu ma możliwość nabycia jej w zamian za odszkodowanie. W grę wchodzą przetargi organizowane przez Agencję Nieruchomości Rolnych, Agencję Mienia Wojskowego, czy starostwa powiatowe. Pozytywnym aspektem otrzymania rekompensaty jest jego niepodleganie opodatkowaniu.
