Czym jest zachowek?
Zachowek jest uprawnieniem spadkobierców, którzy zostali pominięci w testamencie lub nie otrzymali za życia zmarłego darowizny (lub majątku w innej formie) w odpowiedniej wysokości. Zachowek służy do ochrony praw osób najbliższych zmarłego przed skutkami dokonanych przez niego zapisów testamentowych czy dokonanych za życia darowizn.
Osoba, której przysługuje zachowek, może żądać – także przed sądem – zapłaty określonej kwoty pieniężnej do wysokości zachowku.
Komu przysługuje zachowek?
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zachowek należy się zstępnym (dzieciom i wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Zachowek wynosi co do zasady połowę wartości tego, co przypadłoby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, zachowek wynosi 2/3 tej wartości.
PRZYKŁAD:
Jan Kowalski ma troje dzieci: Annę, Barbarę i Czesława. W testamencie zapisał cały swój majątek Annie. Gdyby Jan Kowalski nie sporządził testamentu, każde z dzieci miałoby równe prawa do spadku (po 1/3 majątku). Po śmierci Jana Barbara i Czesław mogą żądać od Anny zapłaty zachowku w wysokości odpowiadającej 1/6 majątku Jana (1/3 x ½).
Wydziedziczenie a zachowek
Samo pominięcie w testamencie jednego ze spadkobierców ustawowych nie powoduje pozbawienia prawa do zachowku. Aby pozbawić prawa do zachowku, zmarły powinien wydziedziczyć w testamencie danego spadkobiercę.
Prawo do wydziedziczenia przysługuje spadkodawcy, gdy osoba mająca prawo do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełniała względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Zmiany w kodeksie cywilnym
Od 22 maja 2023 roku wszedł w życie nowy przepis – art. 9971 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim, osoba obowiązana do zapłaty zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
Odroczenie terminu płatności lub rozłożenie jej na raty może następować zwłaszcza w sytuacji, gdy w spadku pozostał majątek o znacznej wartości, który jest trudny do szybkiego spieniężenia (na przykład nieruchomość czy przedsiębiorstwo), a jednocześnie obowiązany do zachowku nie dysponuje pieniędzmi pozwalającymi na zapłatę zachowku.
Rozłożenie na raty może nastąpić na okres do pięciu lat, a w wyjątkowych, szczególnych przypadkach – nawet do dziesięciu. Odroczenie płatności zachowku może nastąpić również na okres do pięciu lat.
Warto zauważyć, że rozłożenie na raty płatności zachowku lub odroczenie terminu płatności nie nastąpi w wyroku stwierdzającym obowiązek zapłaty zachowku. Nastąpi to wyłącznie na żądanie obowiązanego do zapłaty zachowku. Konieczne jest w tym celu wniesienie pozwu do sądu.
Kryteria obniżenia zachowku, wprowadzone przez zmianę Kodeku cywilnego, są nieostre i pozostawiają dużą swobodę sądowi orzekającemu w sprawie. Nie istnieje wyczerpujący katalog sytuacji, w których uzasadnione będzie uwzględnienie żądań obowiązanego do zapłaty zachowku.
Tytułem przykładu można wskazać, że „sytuacją osobistą” obowiązanego do zachowku w rozumieniu nowego art. 9971 Kodeksu cywilnego mogą być: zaawansowany wiek, choroba, niepełnosprawność, konieczność stałej opieki nad inną osobą czy niezdolność do pracy.
Należy jeszcze zaznaczyć, że omawiana zmiana Kodeksu cywilnego nie wyłącza możliwości pozbawienia danej osoby zachowku.
Na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego sąd może nadal pozbawić prawa do zachowku lub obniżyć wysokość zachowku, jeżeli osoba uprawniona zachowywała się w stosunku do spadkodawcy niewłaściwie i naruszała zasady współżycia społecznego. Pozbawienie prawa do zachowku jest jednak możliwe w wyjątkowych, szczególnie rażących przypadkach.
Omawiana zmiana Kodeksu cywilnego obejmuje także sprawy będące w toku, niezakończone przed 22 maja 2023 roku. Możliwa jest więc dodatkowa obrona przed zachowkiem również w tych postępowaniach.
